WALORY
PRZYRODNICZE
Gmina Wieniawa zajmuje obszar 104,03 km2. Położona jest na granicy dwóch różniących się pod względem geograficznym podprowincji –Nizin Środkowopolskich i Wyżyny Małopolskiej. Zróżnicowana geomorfologia i szata roślin-na, mozaika gleb, liczne oczka wodne, naturalna dolina rzeki Jabłonicy i przede wszystkim zbiornik wodny Domaniów – to najważniejsze walory przyrodnicze tego terenu.
RZEŹBA TERENU CZĘŚCI ŚRODKOWEJ I PÓŁNOCNEJ
Środkowa i północna część gminy Wieniawa poło-żona jest na Równinie Radomskiej, ukształtowanej głównie przez lądolód skandynawski. Powierzchnię terenu budują gliny zwałowe moreny dennej, przykryte miejscami piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Urozmaicają ją niewysokie wzgórza i pagóry moreny czołowej, położone na obszarze między Plecem, Wieniawą, Kochanowem i Brudnowem oraz oz – piaszczysty (miejscami żwirowy) wał ciągnący się od Sokolnik Suchych do Pleca. Formy te są skutkiem dłuższego postoju czoła lądolodu w czasie stadiału Radomki (ok.300 tys. –230 tys. lat temu).
RZEŹBA TERENU CZĘŚCI POŁUDNIOWEJ Południowy fragment Gminy zalicza się do Przedgórza Iłżeckiego. Obszar ten położony jest na wysokości od 175 m n.p.m. do 190 m n.p.m. Jego ukształtowanie nawiązuje do starszego podłoża, zbudowanego z jurajskich piaskowców, mułowców i iłowców. Skały te miejscami wyłaniają się na powierzchnię spod pokrywy osadów polodowcowych.
GŁAZY NARZUTOWE
Przytransportowane przez lądolód ze Skandynawii głazy narzutowe (era-tyki) stanowią zauważalny składnik przyrody nieożywionej. Skały te utrudniają uprawę, dlatego rolnicy usuwają je z pól i gromadzą na miedzach, obrzeżach działek i przydrożach. W przeszłości mniejsze głazy i otoczaki wykorzystywano w budownictwie inwentarskim oraz drogownictwie jako materiał brukarski. Najwięcej głazów i głazowisk występuje na północnych krańcach Gminy oraz w jej południowej części.
POGÓRNICZE FORMY TERENU
Od stuleci tutejsi mieszkańcy pozyskiwali dostępne surowce mineralne. Piaskowce wydobywano na lokalne potrzeby w wielu miejscach południowej części Gminy, a na dużą skalę eksploatowano je w skrzyneckich kamieniołomach. Rudę żelaza wydobywano w kopalni „Boży Dar” położonej w Koryciskach (lata 1938-1958). Wapienie pozyskiwano w Konarach. Wzgórza more-nowe dostarczały żwiru dla budownictwa i drogownictwa. Piasek eksploatowano w kilku kopalniach koło Sokolnik Suchych i Kamienia Dużego, gdzie nadal działa kilka zakładów wydobywczych. Niewielkie piaskownie znajdują się również w innych miejscowościach. Po robotach górniczych pozostały różnej wielkości wyrobiska. Największe rozmiary ma wyrobisko kopalni odkrywkowej w Koryciskach oraz kopalni piasku koło Sokolnik Suchych. Wypełnia je woda, a zbocza opanowuje roślinność.
KRAJOBRAZ ROLNICZY
W Gminie przeważa krajobraz rolniczy urozmaicony elementami krajobrazu naturalnego (dolinami rzek, zbiornikami wodnymi i roślinnością) oraz antropogenicznego (zabudową i infrastrukturą komunikacyjną). Grunty orne zajmowały w 2021 roku 43% powierzchni całkowitej. Rolnicy użytkują zróżnicowane jakościowo gleby wykształcone z glin zwałowych i piasków gliniastych. Najżyźniejsze gleby występują w miejscowościach: Głogów, Zadąbrów, Jabłonica i Komorów. Pola uprawne są na ogół rozdrobnione. Dominuje uprawa zbóż, głównie pszenżyta. W rejonie Komorowa rozwinęło się nowoczesne sadownictwo.
DOLINA RADOMKI Radomka odegrała w przeszłości znaczącą rolę w kształtowaniu się sieci osadniczej. W jej sąsiedztwie powstały: Skrzynno, Sokolniki Mokre, Jabłonica, Wieniawa i Konary. Rzeka płynie w płytkiej, ale dosyć szerokiej dolinie, początkowo na wschód, następnie skręca na północ. Radomka na przeważającym odcinku została uregulowana. Jej wody zasilają stawy rybne w Jabłonicy i Kłudnie. Przy granicy z gminą Wolanów przyjmuje prawobrzeżne dopływy – Szabasówkę z Jabłonicą. Dolina Radomki jest korytarzem migracji oraz miejscem żerowania i gniazdowania licznych gatunków ptaków.
DOLINA JABŁONICY
Jabłonica wpływa na teren Gminy od południa wyraźnie wykształconą doliną. Jest rzeką o naturalnym charakterze oraz wysokich walorach przyrodniczych. Jej wodostan jest zmienny, wezbrania dosyć gwałtowne, lecz krótkotrwałe, a niżówki z reguły głębokie. Cechuje ją duża krętość, liczne starorzecza oraz różnorodność elementów koryta rzecznego (niskie i wysokie brzegi, skaliste fragmenty dna, odsypy i ławice piaszczyste). Przy brzegach rosną topole, olchy i wierzby. Z większych ssaków występują tu: wydry, piżmaki i bobry. Nad Jabłonicą położone są miejscowości: Ryków, Pogroszyn, Koryciska i Zawady.
ZBIORNIK WODNY DOMANIÓW
W 2001 roku na Radomce oddano do użytku zbiornik wodny Domaniów. Przy maksymalnym piętrzeniu może on pomieścić około 11,5 mln m3 wody na powierzchni około 500 ha. Zapora czołowa położona jest na terenie gminy Przytyk, ale aż 80% powierzchni zbiornika znajduje się na obszarze gminy Wieniawa, stanowiąc jej największą atrakcję turystyczną. Akwen pełni funkcję retencyjną i rekreacyjną. Stał się ostoją ptactwa wodnego oraz środowiskiem życia wielu gatunków ryb. Cenią go miłośnicy wędkarstwa, żeglarstwa i kajakarstwa. Przez obszar Gminy wiodą do niego szlaki rowerowe. Tereny przybrzeżne stanowią atrakcyjne miejsce dla budownictwa letniskowego.
NIEWIELKIE ZBIORNIKI WODNE
Niemal w każdym sołectwie znajdują się oczka wodne, stawy i sadzawki. Zbiorniki te powstały w naturalnych zagłębieniach bezodpływowych o trudno przepuszczalnym podłożu. Ich brzegi zazwyczaj porasta roślinność szuwarowa, a lustro wody wielu z nich przykrywa rzęsa wodna. Są miejscem bytowania i rozrodu zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym, szczególnie płazów. Z ptaków spotkamy tu łyskę, łabędzia, kurkę wodną i krzyżówkę. Niektóre zbiorniki są dziełem człowieka, np. piętrzenie młyńskie w Koryciskach lub staw w Romualdowie.
BORY
Nasilające się od wieków osadnictwo przyczyniło się do wyparcia lasów z obszaru Gminy. Zajmują one obecnie ponad 16% powierzchni gruntów. Większość z nich to bory sosnowe, rosnące z reguły na najmniej atrakcyjnych rolniczo terenach suchych. W ich drzewostanie dominuje sosna zwyczajna. Warstwa krzewów i mniejszych drzew (podszyt) w środowisku tym jest bardzo uboga. W najniższej warstwie (runie) rosną głównie mchy i porosty. Inne gatunki drzew, poza sosną, spotkamy w nieco żyźniejszych borach mieszanych. Są to głównie dęby, brzozy i osiki. W podszycie tych lasów występuje przeważnie leszczyna, jarzębina, głóg oraz kruszyna. Las Komorowski oraz las koło Kaleni, to największe kompleksy leśne w Gminie. Większe obszary leśne znajdują się też koło Zawad, Rykowa i Pogroszyna.
OLSY
Niewielką część obszaru Gminy zajmują olsy. Lasy te, z dominującą w drzewostanie olszą czarną, porastają bagienne siedliska różnej żyzności o okresowym wysokim poziomie wody stojącej. Są bogate przyrodniczo i zazwyczaj trudno dostępne. Składają się z porośniętych roślinnością kęp okalających podstawy pni olch. Spośród krzewów może-my tu znaleźć m.in. kruszynę pospolitą, czeremchę zwyczajną, kalinę koralową oraz różne gatunki wierzb. W podmokłych dolinkach rosną rośliny bagienne np. knieć błotna, czyli pospolity kaczeniec. Sołectwami o największym udziale olsów są: Plec, Brudnów, Wola Brudnowska i Kłudno.
ZADRZEWIENIA I ZAKRZACZENIA
Zadrzewienia i zakrzaczenia to pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska niebędące zbiorowiskami leśnymi. W dawnym krajobrazie wiejskim były częstymi elementami miedz, obrzeży pól, brzegów rzek i poboczy dróg. Obecnie zajmują przede wszystkim tereny, na których zaniechano rolniczego użytkowania gruntów. Gatunkami pionierskimi spośród drzew zasiedlających je są: brzozy, osiki i sosny, a z krzewów – tarnina, jeżyna i dzika róża. Zadrzewienia i zakrzaczenia pełnią ważną funkcję ekologiczną, chronią od wiatru, zatrzymują znaczną część opadów oraz stanowią ostoję i miejsce rozrodu dla wielu gatunków zwierząt. Sołectwami, w których znajduje się najwięcej zadrzewień i zakrzaczeń są: Koryciska, Zawady, Ryków, Pogroszyn i Kłudno.
WIERZBY
Wierzbom warto poświęcić nieco więcej uwagi, ponieważ stanowią istotne urozmaicenie gminnego krajobrazu, szczególnie w jej środkowej części. Mają formę drzew lub krzewów. Rosną w sąsiedztwie cieków wodnych oraz miejscach podmokłych. Ze względu na łatwość rozmnażania i szybki wzrost były cenione przez mieszkańców, a ich drewno wykorzystywano jako opał i materiał plecionkarski. Wierzby wyjątkowo licznie występują w sołectwie Wola Brudnowska, gdzie rosną pojedynczo lub w skupiskach, tworząc niekiedy urokliwe aleje. Wiele z nich osiąga znaczne rozmiary.
ŁĄKI I PASTWISKA
Łąki i pastwiska są zbiorowiskami rosnących obok siebie różnorodnych, wieloletnich gatunków traw, roślin motylkowych i ziół, których skład jest zależny od podłoża, wilgotności i sposobu użytkowania. Położone są w dolinach Radomki i Jabłonicy, w sąsiedztwie ich dopływów oraz w obniżeniach terenu, czyli w miejscach, gdzie podmokłe grunty niezbyt nadają się do upraw polowych. Łąki i pastwiska, zajmujące w 2021 r. 16% powierzchni, mają charakter półnaturalny. Były wypasane i koszone, co w konsekwencji do- prowadziło do powstania zwartej runi. W okresie kwitnienia przyciągają liczne owady zapylające (pszczoły, trzmiele, muchówki i motyle).
BAGNA, MOKRADŁA I TORFOWISKA
Bagna i mokradła to obszary trwale nasączone wodą, porośnięte roślinnością przystosowaną do wilgotnych warunków, której szczątki z czasem przekształcają się w torf. Powstają w miejscach utrudnionego odpływu wód powierzchniowych lub w wyniku zarastania zbiorników wodnych. Pełnią ważną funkcję w przyrodzie, retencjonując wodę deszczową i uwalniając ją w czasie niedoboru deszczu. Do pospolitych roślin bagiennych należą: trzcina pospolita, tatarak zwyczajny, skrzyp bagienny, sity, mchy i turzyce, natomiast typową rośliną torfotwórczą jest mech torfowiec. Przeprowadzone w przeszłości melioracje oraz ocieplenie klimatu spowodowały osuszanie bagien. Proces ten uległ spowolnieniu z powodu działalności bobrów, które budując tamy na ciekach wodnych, ograniczają odpływ wód powierzchniowych. Gryzonie te skolonizowały obszar Gminy na początku XXI wieku. Najrozleglejsze bagno znajduje się na obszarze położonym na pół-noc od stawów w Kłudnie.
OCHRONA PRZYRODY
W Gminie znajduje się 8 pomników przyrody. Należą do nich 4 dęby szypułkowe rosnące na placu przykościelnym w Wieniawie. Drzewa osiągnęły imponują-ce rozmiary, obwód najokazalszego wy-nosi 534 cm. Ich wiek szacowany jest na około 350 lat. Status drzew prawnie chronionych posiadają również 3 dęby i polna grusza, rosnące w okolicy Kaleni. Ochroną prawną objęto także 2 użytki ekologiczne. Są to uwilgotnione zagłębienia terenu położone nieopodal prawego brzegu zbiornika wodnego Domaniów o łącznej powierzchni 1,77 ha. Gmina Wieniawa posiada jesz-cze inne cenne obiekty i obszary przyrodnicze kwalifikujące się do ochrony prawnej.
ZMIANY W PRZYRODZIE
Likwidowanie gospodarstw rolnych spowodowało znaczne zmiany w strukturze użytkowania ziemi. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza powierzchnia gruntów ornych zmniejszyła się z 59% do 43%, natomiast lesistość wzrosła z 13% do 16%. Ze względu na zanik hodowli bydła porzucane są łąki w dolinach rzecznych i likwidowane przyzagrodowe pastwiska. Na nieużytkowanych polach, łąkach i pastwiskach postępuje wtórna sukcesja roślinna. Powierzchnia zadrzewień i zakrzaczeń w roku 2021 przekroczyła już 720 ha. Zaniechanie stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin na gruntach porolnych wpływa korzystnie na środowisko przyrodnicze. Obserwuje się zmiany w składzie biocenoz, zwłaszcza polnych i polno-leśnych. Przykładowo, nastąpił wzrost populacji dzików, saren, lisów i bażantów, natomiast zmalała liczebność zajęcy i kuropatw. Pojawiły się również rzadko spotykane na tym terenie żurawie.
