DZIEDZICTWO KULTUROWE
PAMIĄTKI Z PREHISTORII
Na obszarze, na którym obecnie położona jest gmina Wieniawa, pojawiały się różne grupy ludności na długo przed narodzinami polskiej państwowości. W środkowym okresie epoki brązu (1300–1100 lat p.n.e.), nieopodal Pogroszyna przypuszczalnie istniała osada kultury trzcinieckiej. Wskazuje na to przypadkowo odkryty w 1994 roku zestaw ozdób kobiecych wykonanych z brązu oraz kawałki krzemieni i fragmenty naczyń ceramicznych. Znalezisko znajduje się w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. W epoce żelaza, w okolicy Korycisk rozwijało się hutnictwo, czego dowodem jest znajdywany żużel żelazny, będący pozostałością po wytopie żelaza w piecach dymarskich.
HERB GMINY WIENIAWA
Do patronów tutejszych świątyń, św. Katarzyny oraz św. Szczepana nawiązuje ustanowiony w 2020 roku Herb Gminy Wieniawa. Przedstawieni w błękitnym polu święci są męczennikami, dlatego trzymają palmy. Święta Katarzyna ukazana jest jako księżniczka w długim płaszczu i koronie, z jednym z narzędzi swojego męczeństwa – połamanym kołem z ostrzami. Święty Szczepan nosi szatę diakona, a oprócz palmy także trzyma atrybuty swego męczeństwa – kamienie. Zamieszczony u spodu tarczy inicjał „S” jest wystylizowany zgodnie z pierwowzorem z pieczęci Skrzynna odciśniętej w 1566 roku.
ZNANE OSOBY W XIX-WIECZNYCH KONARACH Majątek w Konarach w 1868 roku nabył Adam Bogumił Helbich, ceniony lekarz, autor ponad 80 artykułów z dziedziny medycyny. Spędził w nim ostatnie 13 lat swego życia. Wcześniej mieszkał w Kaliszu oraz Warszawie. W kaliskim mieszkaniu kilkakrotnie gościł Fryderyka Chopina. Towarzyszył mu Józef Nowakowski, pianista, kompozytor i pedagog urodzony w 1800 roku w Koryciskach. W konarskim majątku często przebywał Kazimierz Asnyk, ojciec przyszłego poety Adama Asnyka, którego Helbich podawał do chrztu. Dzieciństwo i wakacje w latach młodzieńczych spędzał tu znany i ceniony malarz, Józef Bandt. W latach 70. XIX wieku syn Adama Helbicha, Adam Fryderyk zbudował dwór według projektu wybitnego architekta Henryka Marconiego. Na początku XXI wieku mury popadającego w ruinę historycznego obiektu stały się częścią wzniesionego w tym miejscu Pałacu Domaniowskiego.
DAWNA ZABUDOWA
Przemiany cywilizacyjne spowodowały, że tradycyjne wiejskie budownictwo znika z miejscowego krajobrazu. Dawne budynki poddaje się modernizacji lub rozbiórce, inne nieremontowane niszczeją. Nieliczne zachowane jeszcze zagrody pochodzą zazwyczaj z połowy XX wieku. Składają się z domów wzniesionych z drewnianych bali szalowanych deskami, obór murowanych z kamienia, drewnianych stodół i szop, tzw. letnich kuchni oraz studni z kołowrotami. Obiekty o największych walorach historycznych umieszczono w Gminnej Ewidencji Zabytków. Znalazło się w niej między innymi: 10 domów drewnianych reprezentujących dawne budownictwo wiejskie, 4 domy murowane i karczma w Skrzynnie, 3 młyny (w Sokolnikach Mokrych, Koryciskach i Skrzynnie), kuźnia w Kłudnie oraz dom młynarza w Koryciskach.
SPOTKANIA Z FOLKLOREM
Od 2007 roku, w trzeci weekend lipca organizowane są w Wieniawie Spotkania z Folklorem im. Stanisława Stępniaka. Występy śpiewaków, kapel i instrumentalistów ludowych gromadzą wówczas liczną publiczność. Patron przeglądu, Stanisław Stępniak urodził się w 1935 roku w Radzicach Małych. W latach 1964-1983 mieszkał w Wieniawie, pełniąc od 1980 roku funkcję instruktora muzyki i akompaniatora w Gminnym Ośrodku Kultury. Był ociemniałym, obdarzonym znakomitym słuchem muzycznym samoukiem. Grał na harmonii, akordeonie, saksofonie, organach i skrzypcach. Uhonorowano go wieloma nagrodami na przeglądach i festiwalach muzyki ludowej. Zmarł w 2003 roku w Radomiu.
SKRZYNNO – CHLUBNA PRZESZŁOŚĆ
Na początku XII wieku Piotr Włostowic, protoplasta rodu Duninów – Łabędziów, wierny rycerz Bolesława Krzywoustego, otrzymał od władcy rozległe posiadłości ziemskie z kasztelanią w Wielkim Skrzynnie (obecnie Skrzyńsko). Około 1120 roku siedzibę kasztelanii przeniesiono do Nowego Skrzynna (obecnie Skrzynno). W 1308 roku Władysław Łokietek nadał osadzie prawa miejskie (utracone w 1869 roku). W 1368 roku gościł w mieście Kazimierz Wielki. Na początku XVI wieku zbierały się tu sejmiki szlacheckie województwa sandomierskiego. Świadectwem świetności Skrzynna jest późnorenesansowy, wybudowany w latach 1626–1638, kościół pw. św. Szczepana. Jest to kamienna, trójnawowa budowla bazylikowa. Znajduje się w niej imponujące wyposażenie, np. barokowe ołtarze i ambona, XVI-wieczny obraz Matki Bożej oraz gotycka kropielnica. Najcenniejszym zabytkiem świątyni jest gotycka rzeźba Pięknej Madonny z 1420 roku.
RÓD JANA KOCHANOWSKIEGO
Kochanów Wieniawski, osada położona w centrum Gminy, jest gniazdem rodowym pochodzącej z Mazowsza rodziny Korwinów Kochanowskich, pierwotnie używającej herbu Ślepowron. Najstarsza wzmianka o protoplastach Kochanowskich pochodzi z 1411 roku i dotyczy rodzeństwa z Kochanowa herbu Ślepowron zawołania „Bujny”, braci: Wojciecha, Przedwoja, Dziersława i Abrahama oraz ich sióstr – Wichny, Anny i Świętochny. Z tej rodziny wy-wodzi się nasz sławny poeta Jan z Czarnolasu. Dominik z Kochanowa był pradziadkiem, a Jan „piszący się z Kochanowa i Woli Brudnowskiej” – dziadkiem poety. Brat Jana Kochanowskiego, Piotr od 1559 roku posiadał dobra Konary, po- zostające w rękach rodu do 1691 roku. Imię poety nadano szkole oraz najdłuższej ulicy w Wieniawie.
DZIEDZICTWO ŁUNIEWSKICH
Łuniewscy to ostatni ród ziemiański związany z Wieniawą od 1859 roku, kiedy to Henryk Łuniewski ożenił się z Marią Potkańską, córką Ludwika, właściciela Wieniawy. Po rodzicach majątek ziemski składający się z folwarków: Wieniawa, Kłudno i Jabłonica, przejął syn Adam Mikołaj, który je przeorganizował. Zbudował budynki inwentarskie i gorzelnię, rozwinął hodowlę koni, krów i trzody chlewnej, założył plantacje chmielu i wikliny. Zorganizował ochronkę dla dzieci, kółko rolnicze oraz straż ogniową. Syn Adama, Ludomir, który gospodarstwo unowocześnił, został zamordowany Katyniu. W styczniu 1945 roku, w czasie przejścia frontu spłonęła dworska oficy-na. Upaństwowiony po wojnie majątek został zdewastowany. W Wieniawie za-chowały się fragmenty dworskiego par-ku. Ocalał dworek w Kłudnie oraz dwo-rek w Jabłonicy, mieszczący przez wie-le lat Ośrodek Zdrowia (dziś w ruinie). Budynek, przed którym się znajdu-jesz, wzniesiono w połowie XX wieku. Architektonicznie nawiązuje do dawne-go dworu Łuniewskich i jest siedzibą Gminnego Ośrodka Kultury.
JĘZYK, OBRZĘDY I ZWYCZAJE
Jednym z przejawów dziedzictwa przodków jest gwara ludowa. Posługują się nią jeszcze nieliczni, najstarsi mieszkańcy. Zali-cza się ona do dialektu małopolskiego. Jej przykładowe cechy to: mazurzenie, czyli wymowa spółgłosek sz, ż, cz, dż jak s, z, c, dz. np. usyła (uszyła) zycie (życie) wiecór (wieczór) oraz używanie końcówki „-ta” w drugiej osobie liczby mnogiej np. pijta, idźta. Większość kultywowanych obrzędów i zwyczajów, podobnie jak w całym kraju, związanych jest z obchodzeniem dorocznych świąt kościelnych. Niektóre z nich to: święcenie ziarna w święto Matki Bożej Siewnej, świec (gromnic) – w święto Matki Bożej Gromnicznej, bukietów ziół, zbóż, owoców i warzyw –w święto Matki Bożej Zielnej, palm – w Niedzielę Palmową oraz przygotowywanie ołtarzy na procesję w święto Bożego Ciała. Ważnymi świętami patronalnymi są parafialne odpusty odbywające się: w parafii skrzyneckiej – 26 grudnia, w parafii wieniawskiej – w pierwszą niedzielę po 15 lipca. Pielęgnowane są również obrzędy mające słowiański rodowód, np. palenie ognisk i puszczanie wianków z nurtem rzeki w Sobótki oraz praktykowane głównie w szkołach, topienie marzanny w pierwszy dzień wiosny.
PRZEMIANY KULTUROWE
Jan Wlazło,1980 r.
Zespół Folklorystyczny ,,Wieniawa’’ Zespół dziecięcy ,,Folkowe Nutki’’
,,Skarb z Pogroszyna’’
Spośród zabytkowych obiektów składających się na tutejsze dziedzictwo kulturowe, wyjątkowymi walorami historycznymi i artystyczny-mi wyróżnia się arcydzieło sztuki renesansowej – Poliptyk Wieniawski. Gmina znana jest również z corocznych Spotkań z Folklorem im. Stanisława Stępniaka – wydarzenia, podczas którego zespoły ludowe i soliści prezentują tradycyjny repertuar oraz styl muzykowania i śpiewu.
Żużel żelazny z Korycisk
Przemiany ustrojowe lat 90. ub. wieku, wstąpienie Polski do UE oraz powszechna technicyzacja, spowodowały ogromne zmiany we wsiach Gminy. Duże gospodarstwa rolne, wyspecjalizowane w określonej produkcji roślinnej lub zwierzęcej wypierają małe gospodarstwa rodzinne. Zmieniają się źródła utrzymania tutejszej ludności i jej styl życia, charakter zabudowy oraz infrastruktura techniczna. Zanikają powszechne niegdyś zajęcia wyznaczające rytm wiejskiego życia (siewy, sianokosy, żniwa, omłoty, wykopki) oraz więzi sąsiedzko-rodzinne, które łączyły mieszkańców. Obraz tradycyjnej wsi pozostał już tylko we wspomnieniach starszego pokolenia oraz na filmach i fotografiach.
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. KATARZYNY W WIENIAWIE Najstarszą część świątyni – prezbiterium i kaplicę św. Stanisława, wzniósł na początku XVI wieku ks. St. Młodecki. Ostateczny kształt nadał jej na początku XVIII wieku podkomorzy sandomierski Karol Dunin-Wąsowicz herbu Łabędź, ówczesny właściciel Wieniawy, Jabłonicy, Sokolnik Mokrych oraz Konar. Kościół posiada cenne zabytki. W ołtarzu głównym widnieje przywieziony w 1543 roku z Rzymu obraz Matki Bożej Szkaplerznej Wieniawskiej – Opiekunki Rodzin i Dzieci. Znany z cudów wizerunek został powtórnie ozdobiony koro-nami poświęconymi przez papieża Jana Pawła II podczas jego wizyty w Radomiu w 1991 roku. W kaplicy św. Stanisława można podziwiać renesansowy Poliptyk Wieniawski, uznawany za najcenniejszy zabytek Ziemi Radomskiej. Zamknięty – prezentuje sceny Męki Pańskiej, otwarty – legendę św. Stanisława biskupa. Został wykonany w 1544 roku w warsztacie krakowskim.
DWÓR OBRONNY W ŻUKOWIE
W Żukowie zachowały się ruiny interesującej budowli. Są to pozostałości po renesansowym dworze-zamku. Wzniesiono go z łamanego kamienia na planie prostokąta. Posiadał cztery okrągłe, wysunięte z naroży baszty i był otoczony fosą. Do ściany północnej dobudowany był ryzalit połączony z dwiema basztami, tworząc dwa aneksy. Budowę dworu obronnego, prawdopodobnie przed 1550 rokiem, zapoczątkował Walenty Podlodowski herbu Janina. Członkowie tego rodu sprawowali ważne urzędy państwowe i zaliczali się w XVI wieku do najzamożniejszej i wpływowej szlachty w regionie. Zamek obronny miał podkreślać jego wysoki status materialny i społeczny.
KAPLICZKI, FIGURY I KRZYŻE PRZYDROŻNE
Na terenie Gminy znajduje się ponad 100 kapliczek, figur oraz krzyży przydrożnych. Powstały w miejscach ważnych dla mieszkańców. Są zróżnicowane pod względem form, wielkości, wieku, zdobień i elementów ikonograficznych. Znajdziemy tu kapliczki: skrzynkowe, słupowe, kolumnowe, arkado-we, krzyże kamienne, metalowe i drewniane oraz figury kamienne. 53 z nich wpisano do Gminnej Ewidencji Zabytków. Najwięcej kapliczek, figur i krzyży przy-drożnych znajduje się w Wieniawie, Skrzynnie, Żukowie i Koryciskach. W kilku wioskach zachował się piękny zwyczaj majowych spotkań modlitewnych przy kapliczkach, ku czci Matki Bożej.
KULTURA LUDOWA
Spośród wielu twórców ludowych, którzy działali na prezentowanym terenie, poczesne miejsce zajmują muzykanci z Kłudna. Należeli do nich mistrzowie gry na harmoniach pedałowych – Jan Wlazło (zm. w 1985 r.) i Marian Pełka (zm. w 2013 r.). Ze swoimi kapelami grali na weselach i zabawach ludowych. Byli wielokrotnie nagradzani na festiwalach i przeglądach muzyki ludowej, a ich utwory można usłyszeć w radiu i Internecie. Tradycję gry na harmonii pedałowej kontynuowała Wiesława Gromadzka z Kamienia Dużego. Z Kłudna wywodzi się Jan Wochniak – bębnista, wytwórca bębenków i barabanów oraz znakomity tancerz. O zachowanie lokalnej kultury ludowej dba Zespół Folklorystyczny ,,Wieniawa’’. Działa od 1979 roku, z przerwą na lata 2000-2014. Obecnie (2022 rok) tworzy go kilkanaście kobiet, występujących w strojach ludowych. Zespół ma w repertuarze obrzędy, pieśni i tańce ludowe. Występuje na festynach, dożynkach oraz innych uroczystościach. Uczestniczy w przeglądach, konkursach oraz nagraniach radiowych i telewizyjnych. Tradycje folklorystyczne przekazywane są najmłodszemu pokoleniu, które re-prezentuje działający przy Szkole Podstawowej w Wieniawie dziecięcy zespół ludowy ,,Folkowe Nutki’’.
ZACHOWANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO DLA PRZYSZŁYCH POKOLEŃ
Dziedzictwo kulturowe jest przedmiotem troski gminnych władz samorządowych. Organizatorem i koordynatorem lokalnych przedsięwzięć (imprez kulturalnych, spotkań, konkursów, warsztatów i wystaw) jest Gminne Centrum Kultury i Sportu w Wieniawie, w skład którego wchodzą: Gminna Biblioteka Publiczna w Wieniawie wraz z filią w Skrzynnie, Gminny Ośrodek Kultury w Wieniawie oraz świetlice wiejskie, w tym środowiskowe. Na prezentowanym obszarze aktywnie działają stowarzyszenia i koła gospodyń wiejskich. Organizacje te pielęgnują dawne zwyczaje, obrzędy i tradycje. Gmina Wieniawa wraz z pięcioma innymi gminami tworzy od 2008 roku Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania ,,Razem dla Radomki”, które realizuje liczne przedsięwzięcia i projekty opierające się na zasobach ludzkich, przyrodniczych, historycznych oraz kulturowych.